سرگذشت اتحاد
استبداد، سلطنت و مذهب در برابر اصلاحات، در ایران تاریخی دردناک دارد. هر دودمانی
که سقوط کرده، تا آخرین لحظه دمار از روزگار مردم ایران در آورده و در این جدال،
که اغلب به بزرگترین قیام های مردمی انجامیده مذهب گاه به همت اندیشه ها و جرقه
های نو در درون آن، در کنار مردم بوده و بیش از آن، علیه مردم و در کنار دربار
سلطنتی. از میان مردم، رهبرانی برخاسته اند که رسم و آئینی اصلاحی را در قالب مذهب
به میدان آورده و در دل مردم جا باز کرده اند، اما در نهایت این نواندیشان دینی
نیز یا جذب قدرت شده اند و یا آن ها نیز با مردم یک سرانجام یافته و سرکوب شده
اند. این سرگذشت، یعنی جدال نو با کهنه هم در مذهب و هم در بطن جامعه ایران عبرت
آموز است و عجیب آن که تاریخ قضا و قضاوت در ایران نیز پیش از پیدایش محمد و اسلام
تا کنون از هخامنشیان تا جمهوری اسلامی- همین بوده است: دستگاهی در کنار قدرت
مستبد!
آنچه می
خوانید همین سرگذشت است به قلم احسان طبری که در سال های اوج قدرت دربار پهلوی
دوم، حزب توده ایران منتشر ساخت و امروز وقتی مرور می شود گویی برای جمهوری اسلامی
نوشته شده است.
قیام کاوه
آهنگر علیه ضحاک ستمگر گرچه افسانهای تاریخی است ولی این حقیقت را که مردم
ایرانزمین در برابر جور و ستم زیر درفشی که نمودار رنج و محرومیت توده زحمتکش است
گرد میآیند و به مبارزه می پردازند، مجسم میکند. تاریخ نویسان ایرانی و بیگانه
با تحریف و تغلیط، بیشتر جنبشها و قیامها را زیر پرده جانبداری سیاسی و مذهبی
خود پنهان کرده، به آنها زمانی رنگ الحاد و زندقه و گاهی خیانت و فتنهگری زدهاند.
این قیامها و جنبشها که به پیش از اسلام و نیز پس از اسلام تا آغاز قرن بیستم و
سرانجام قرن معاصر باز میگردد را باید از زیر خاکستر قرون و اعصار بیرون کشید و
زنگار زمان و پلیدیهای تاریخسازان را از آنها زدود.
پیش از اسلام
در 529 ق.م
کورش پایه گذار دولت هخامنشی در جنگ های شمال شرقی ایران با سکاها، کشته شد.
کبوجیه جانشین او که شاهی ستمگر و تا حد جنون خونخوار بود، ستم بر توده های مردم و
اقوام تابع را که به زور کورش محکوم نظم تحمیلی او شده بودند، تشدید کرد. لشکرکشی
او به مصر آخرین رمق کشاورزان و مردم مغلوب را کشید و زمینه را برای شورشی همگانی
فراهم کرد. داریوش در کتیبهً بیستون می گوید:
" بعد از رفتن او (کبوجیه) به مصر مردم
از او برگشتند..."
شورش ها آغاز
شد و بردیا که به قول قابل تردید داریوش مغی شورشی بود، در غیبت کبوجیه به تخت
نشست و برای آرام کردن مردم مالیات ها بخشید و از سربازگیری چشم پوشید. داریوش و
نجبای بزرگ همدست شدند و با توطئه او را کشتند و داریوش با مکر و فریب به تخت
نشست. شورش ها بزرگ شد و حتا پارس زادگاه شاهان هخامنشی را نیز در برگرفت. داریوش در
بند دوم کتیبه بیستون شمهای از این قیامها را چنین نقل میکند.
"زمانی
که من در بابل بودم این ایالات از من برگشتند: پارس، خوزستان، ماد، آسور، مصر،
پارت (خراسان) مرو، گوش (افغانستان) مکائیه."
داریوش از 9 مهر ماه 522 تا 19 اسفند
520 ق.م به سرکوبی این جنبش ها مشغول بود.
سپتامان
327- 329 ق. م
اسکندر سلسله
هخامنشیان را که از درون پوسیده بود نابود کرد، دارا را کشت ولی در حرکت خود به
شرق همه جا به مقاومت های سخت برخورد، از جمله سغد و باختر (BAKHTERIA) یکی از
سرداران جنگی او بنام سپتامان در راس جنبش همگانی مردم بیش از دو سال علیه مهاجم
خارجی مبارزه دلاورانه کرد. در این ناحیه مکرر مردم علیه ساتراپهای اسکندر قیام
کردند. گرچه سرانجام نیروهای مجهز و ورزیده اسکندر این جنبشها را سرکوب کردند ولی
از این تاریخ اسکندر ناچار روش خشونت آمیز خود را به نرمش و ملاطفت بدل کرد.
جنبش
مانوی 276 - 216 م
"این
جامعه را ترک کن، تو از جانبداران آن نیستی، تو باید عادات و رسوم را منظم کنی و
لذایذ را تحت تسلط درآوری."
این ندایی است
که طبق آثار مانوی از جانب شاه نوربهشت که نام عالیترین نیکی است در سن 12 سالگی
به مانی رسیده. مانی در سال 217/216 م. در خانواده ای مذهبی از ادریون مغتسله
بدنیا آمد و در بابل پرورش یافت. به طور کلی جامعه آن روزی به بندگان و کشاورزان
آزاد در برابر شاه و شاهزادگان، مهان (بزرگان)، نجبا کوچک و دهگانان (نجبای ده) و
پیشوایان مذهبی زردتشت تقسیم میشد. کشاورزان آزاد و یا به طور کلی زحمتکشان آزاد همواره
در خطر بندهشدن بودند. هر آزادی که قادر به پرداخت مالیات نبود و یا در جنگ اسیر
می گردید فورن بنده میگردید و چون از دوران اشکانیان تا ساسانیان جنگ و قحط و غلا
مداوم بود، سیلی از آزادان به طرف بندگان روان بود. بندگان مانند کالا به فروش میرسیدند.
اختلافات مذهبی بین زردشتیان، عیسویان، یهودان نیز به این وضع آشفته میافزود. این
جامعه دارای دو قطب حاکم و محکوم که تضاد اصلی آن را تشکیل میدادند، بود. تضادهای
دیگر از جمله تضاد بین شاه و نجبا و اشراف و دستگاه مذهبی، تضاد با دولت روم در
غرب و با هیاطله در شرق، تضاد بین شهر و ده که نتیجه سیر تکامل جامعه بود بحران
پایان حکومت اشکانی را تشدید میکرد. استخراج معادن، توسعه محصولات دستی و کارهای
ساختمانی در شهرها و کارهای آبیاری و راه داری و نظایر آن با وضع عقب مانده دهات و
وابستگی انسانهای دهنشین در تضاد بود. واکنش چنین وضعی
در درون مانی، ندایی شد که به مانی چنین میگفت. "این جامعه را ترک کن، تو از
جانبداران آن نیستی."
در مقابل جامعه
ای چنین پر تضاد یا باید با مبارزه مثبت به تغییرات پرداخت و یا آنکه از آن دوری
جست و در هرحال با آن نساخت و راه مبارزه منفی را در پیش گرفت. مانی راه دوم را
برگزید. مانی پس از مسافرت به هند و آشنائی با مذهب بودائی سیستم جهان مذهبی خود
را که التقاطی از مذهب زردشتی، بودائی و عیسوی و میتولوژی بود با دقت تنظیم کرد و
در کتاب "شاهپورگان" اصول آن ها را بیان و هنگام تاجگذاری شاپوراول به
شاه هدیه کرد. مانی اصول اخلاقی خود را بر پایه فلسفی مثنویت: روشنائی و تاریکی که
ازلی و ابدی هستند استوار نمود. در واقع این اصول (امتناع از قتل نفس حتی در مورد
حیوانات، نخوردن شراب، دوری از زن و جمع نکردن مال) واکنش در مقابل زندگی پر تجمل
و پر از لذت طبقات حاکم و عکس العمل منفی در برابر بحران اجتماعی پایان حکومت
اشکانی و آغاز حکومت ساسانی است. شاپور و هرمزد، نشر چنین مذهبی را تجویز
کردند، زیرا با وجود مخالفت آن با شهوت پرستی و غارتگری و سود جوئی طبقات حاکم، از
جانبی مردم را به راه معنویت و پاسیفیسم سوق می داد و از جانب دیگر از قدرت مذهب
زردشت می کاست. جنبش معنوی مانی به سرعت در جهان آن روزگسترش یافت و تبدیل به
نیروئی شد که با وجود جنبه منفی آن با هدف های شاهان و نجبا و پیشرفت جامعه آن
روزی وفق نمی داد. پیشوایان زردتشتی و عیسوی که با هم دائما در نبرد بودند، متحد
شدند و در دوران شاهی بهرام اول که شاهی تن آسا و شهوت پرست بود در جریان محاکمه
ای مسخره او را محکوم و مقتول نمودند 276 میلادی. از آن پس مانی کشی آغاز شد و
مغان مردم بسیاری را به نام زندک (زندیق) کشتند. مانویان درد و جانب شرق و غرب، در
آسیای میانه تا سرحد چین و در غرب تا روم پراکنده شدند. در غرب گروهای مذهبی مسیحی
تحت تاثیر مانویت مانند آلبیژوا و کاتار پدید آمدند که آن ها هم به علت ناسازگاری
با وضع اجتماعی موجود و با منافع کلیسا قتل عام شدند. عناصری از افکار مانوی در
ایران و بین النهرین تا زمان خلیفگان عباسی باقی ماند. بسیاری از ایرانیان روشنفکر
مانند ابن المقفع به اتهام مانی گری کشته شدند و چون مانویت حربه ای برای مبارزه علیه
خلفا زیر عنوان مذهبی تلقی می شد، منصور خلیفه عباسی سازمانی برای نابود کردن
مانویان بوجود آورد که در راس آن "صاحب الزنادقه" قرار داشت. آثار
فرهنگی مانویان از قبیل اصلاح خط، بسط و ترویج موسیقی مذهبی، نقاشی و مینیاتور و
کتاب های متعدد به یادگار ماند و اکنون نیز تکه هائی از آثار فرهنگی آنان در دست
است.
مزدک
در پایان قرن
پنجم و آغاز قرن ششم میلادی جنبش بزرگی جامعه ایران را تکان داد که به صورت قیامی
واقعی سی سال (524-494 م.) دوام آورد و تاثیر شگرفی در تکامل جامعه آن روزایران
بخشید. درقرن پنجم میلادی بحرانی که درآغازقرن سوم- اواخرحکومت اشکانیان- آغازشده
بود، تشدید گردید. کوشش موسسان سلسله ساسانی نتوانست مسئله بحران را بطور قطعی حل
کند، فقط بروز یک قیام اجتماعی را که نتیجه منطقی وضع آن روز بود به تاخیر انداخت.
در آغازحکومت ساسانی تغییرات ذیل در جامعه ایران پدید آمد:
1) شهرسازی به سرعت رو به افزایش رفت،
2) روابط فئودالی به مقیاس زیادی فزونی گرفت،
3) قدرت در دربار متمرکز شد.
این سه جریان
در راه تکامل خود به موانعی جدی برخورد کرد که از خصلت جامعه آن روز ناشی می شد.
کمبود زمین مانع رشد شهرها می شد، زیرا بیشتر زمین ها را اشراف و نجبا و دستگاه
مذهبی در اختیار داشتند، دهاتی که کشاورزان در آن ها مشترکا کار و زندگی می کردند
(ویس ها) تضعیف شده و فئودال ها برای تصاحب آن ها با کشاورزان در نبرد بودند، کوشش
شاهان برای تمرکز قدرت و بالا بردن مالیات ها برای اداره امورکشور و امور جنگی با
مقاومت شدید نجبا و دستگاه مذهبی روبرو گردیده بود. در دوران سلطنت پیروز(484- 459
م.) قحطی بزرگی آمد و وضع را بدتر کرد. شاه ناچار شد مالیات های تازه ای وضع و حتی
انبارهای غله را بین مردم تقسیم کند.
در سال 484
م. پیروز در جنگ با هیاطله شکست خورد و ایران مجبور به قبول خراج سالیانه سنگینی
شد.
در دوران
بلاش 488-484 م. رومی ها از پرداخت خراج به ایران سرباز زدند و کار خرابی اوضاع
بالا گرفت. به ناچار بلاش مالیات های سنگینی بر املاک نجبا، اشراف، فئودال
ها و دستگاه مذهبی بست. آن ها هم متحدا علیه او قیام کردند و عزل و کورش کردند. به
این ترتیب بحران به اوج خود رسید. در چنین اوضاعی مزدک پسر بامدادان به تبلیغ مذهب
خود که گویند موسسش زردشت خورک بابوندس بوده، پرداخت.
عقاید مزدک
بر دو گانگی مانوی استوار است. روشنائی دانا
و تاریکی نادان، به عبارت دیگر نیکی با عقل و بدی جاهل، این دو نیرو با هم در
نبردند و چون روشنائی داناست سرانجام پیروز خواهد شد. وظیفه انسان مبارزه با بدی و
کمک به روشنائی در نبرد او با تاریکی است. اهمیت مزدک در تبلیغ این فلسفه نیست،
بلکه درخشش و فروغ او در بکار بستن این فلسفه در زندگی روزانه و اجتماعی مردم است
که به آن روح وزندگی می بخشد. اساس تعلیمات اجتماعی مزدک دو چیز است:
یکی برابری و
دیگری دادگری.
این دو
شعارمنعکس کننده تمایلات توده های مردم آن زمانست که باعث پیشرفت مزدکیت شد. مزدک چنین
میگوید.
چه مخالف
روشنائی و موافق تاریکی است عبارتست از خشم و نفاق و چون ثروت و زن دو عامل اصلی
ایجاد اختلاف بین انسان هاست، لذا لازم است که زنان آزاد و ثروت، اجتماعی گردد. اگرکسی با این نظامات موافقت نکرد، او پیرو اهریمن است و
باید با قهر آنچه را که باید بدهد از او گرفت. (نقل از دبستان المذاهب)
مزدک می گوید
اهورمزد انعمات زیادی را به طورمساوی در دسترس انسان ها گذاشت و نابرابری از آنجا
بوجود آمد که کسانی با قهر اموال دیگران را تصاحب کردند. مزدک مرد پرهیزکاری بود
که مردم را به تقوی می خواند. اینکه او را متهم به اشتراک زنان و هرج و مرج در جنسیت
می کنند نادرست است. در آن زمان شاهان و اشراف و فئودال ها هزاران زن زیبا را در
حرم های خود مدفون کرده بودند، در حالی که توده های مردم غالبن از داشتن یک زن
محروم بودند. اشتراک در زن در مذهب مزدک آزادی زنان و بازگشت به زندگی اشتراکی
(ویس) هاست.
گیرشمن باستان
شناس برجسته فرانسوی میگوید برنامه مزدک
که به حق آن را کمونیسم ایرانی باید نامید، یک انقلاب واقعی بود. بسیاری از
دانشمندان این جنبش را واکنش بندگان و نیم بندگان ( کشاورزان وابسته به زمین) و
همچنین عکس العمل ساکنان شهرها و حومه آن ها که سابقا آزاد بودند، علیه فئودالیسم
و دستگاه بنده ساز آن می دانند که به صورت مبارزه طبقاتی درآمد و علیه حرمسراهای
اغنیا که در آن ها زنان متعدد محبوس بودند، اعتراض کرد.
مردم بسیاری
به سرعت پیرو مذهب مزدک شدند و انبارهای غله و ذخائر اشراف و فئودال ها حتا
خانواده سلطنتی، زمین ها و حرمسراها را از چنگ استثمارگران بیرون کشیدند. قباد
پادشاه ساسانی که سلطنتش در برابر بحران اقتصادی و اجتماعی جامعه متزلزل بود، برای
مدتی به مزدک و مزدکیان با دیده اغماض و تا حدی جانبداری نگریست، به جبهه متحد
اشرافی- فئودالی روی خوشی نشان نداد و مالیات های سنگینی به زیان آنان وضع کرد.
این دو نیروی ارتجاعی با هم متحد شده قباد را به زندان انداختند و به جای او
برادرش (زاماسب) را برگزیدند. قباد از زندان فرار کرد و با کمک هیاطله که با او
خویش بودند بار دیگر به سلطنت رسید (49 م.) و بشدت از نجبا و اشراف انتقام گرفت.
جنبش مزدکی در این مدت پیش می رفت. اما همین که پایه سلطنت قباد محکم شد و نجبا و
اشراف بقدر کافی ضعیف گردیدند و به قباد تسلیم شدند، بهانه ای بدست آورد و در
محکمه مسخره ای حکم محکومیت مزدک و مزدکیان را صادر نمود. روحانیان زردشتی و مسیحی
مانند دوران مانی بهم پیوستند و حکم قتل او را از شاه گرفتند. جنبش مزدکی با قتل
او و پیروانش به طرز وحشیانه ای سرکوب شد، اما افکار او اثر خود را حتی در قیام ها
و جنبش های مردم ایران در دوران اسلام، باقی گذاشت.
نیم قرن بعد
از مزدک افکار او الهام بخش جنبشی به رهبری پسر خاقان ترک گردید که واحه بخارا را
تصرف کرد، اشراف و نجبا را براند و اموال آن ها را مصادره و تقسیم کرد و سپس سرکوب
و رهبر آن اعدام شد.
در آغازقرن
هشتم میلادی خورزاد برادر شاه خوارزم در راس جنبش مزدکی قرار گرفت. دارائی
ثروتمندان و اشراف را بین فقرا و محرومان تقسیم کرد. این جنبش را شاه خوارزم
به کمک قتیه فرمانده عرب در سال 712م سرکوب کرد. شکست مزدکیت،
اصلاحات قباد و انوشیروان برای مدت کوتاهی بحران جامعه را تخفیف داد، اما چندی
نگذشت که بار دیگر با شدت بیشتری بروز کرد و زمینه را برای شکست در جنگ با اعراب
فراهم نمود.
قیام های
مردم ایران علیه استیلای اعراب
تاریخ اسلام
در ایران، آن نیست که روحانیون بالای میگویند!
احسان طبری، بخش دوم
اسلام با
ادعای برابری و برادری برای توده ها به میدان آمد. سید قریشی و سیاه
حبشی را برابر می گذاشت، پرهیزکاری را تنها وسیله فضیلت می شمرد. این افکار در
مقابل جامعه ای تبدار که با دقت ریاضی مردم را به طبقات ممتاز و محروم تقسیم می
کرد، می توانست به آسانی پیروز گردد. از نظر نظامی نیز قدرت جوانی که در مرگ و
زندگی سعادت و نیکبختی می دید و مسحور غنائمی می شد که شکوه و جلال دربار و طبقات
ممتاز ایران در چشم انداز او می نهاد، می توانست بر سازمان نظامی دولتی که سر تا
پا غرق در فساد و بی عدالتی، نفاق و شهوت رانی بود،
پیروزگردد. چنین هم شد. مذهب زردشت در مقابل اسلام شکست خورد و شاهنشاهی ساسانی در
برابر اعراب بیابان گرد از پای درآمد. یزدگرد آخرین شاه ساسانی در کشورخود تنها
ماند و بدست یکی از اتباع خویش نابود گردید.
قیام
ایرانیان علیه سلطه اعراب و اسلام خلافتی
اسلام با
ادعای برابری و برادری برای توده ها به میدان آمد. سید قریشی و سیاه
حبشی را برابر می گذاشت، پرهیزکاری را تنها وسیله فضیلت می شمرد. این افکار در
مقابل جامعه تبداری که با دقت ریاضی مردم را به طبقات ممتاز و محروم تقسیم
می کرد، می توانست به آسانی پیروز گردد. از نظر نظامی نیز قدرت جوانی که در مرگ و زندگی
سعادت و نیکبختی می دید و مسحور غنائمی می شد که شکوه و جلال دربار و طبقات ممتاز
ایران در چشم انداز او می نهاد، می توانست بر سازمان نظامی دولتی که سر تا پا غرق
در فساد و بی عدالتی، نفاق و شهوت رانی بود،
پیروزگردد. چنین هم شد. مذهب زردشت در مقابل اسلام شکست خورد و شاهنشاهی ساسانی در
برابر اعراب بیابان گرد از پای درآمد. یزدگرد آخرین شاه ساسانی در کشورخود تنها
ماند و بدست یکی از اتباع خویش نابود گردید.
دیری نپائید
که خلفا و فرماندهان عرب اصول صدراسلام را زیر پا نهادند و امید توده های محروم را
به یاس بدل کردند. قشر تازه ای از فئودال ها جانشین فئودال های گذشته شد و خراج و
جزیه و انواع تحمیلات از طرف اربابان خارجی که ممالک مفتوح را غارت و ساکنان آن ها
را بنده و برده می کردند، برقرار گردید. امویان توهین و تحقیر نژادی را نیز بر این
همه افزودند و بار دیگر زمینه برای انواع مقاومت ها و جنبش ها آماده گردید. باید
گفت که تا انقلاب مشروطیت تقریبا تمام
جنبش ها رنگ مذهبی دارد و حاملین اصلی آنها به ترتیب بندگان و کشاورزان هستند که
در مواردی دهقانان و نجبای کهن بیاد دوران های گذشته بدان ها می پیوندند و مبارزه
آنها در دوران حکومت اعراب و ترکان جنبه ضد سلطه خارجی نیز دارد. اینک شمهای از
این جنبشها را مرور میکنیم.
ابو لوء لوء
ابو لوء لوء
اولین اسیرایرانی بود که نتوانست رفتار ناپسند و غیرانسانی اعراب را با کودکان و
اسرای ایرانی تحمل کند و او که از جور مولای خود مغیره به عمر شکایت برده و داد
نستانده بود، عمر را با کاردی دو دمه از پای درآورد. ایرانیان از او شیعه ای
ساختند و او را به شخصیتی تاریخی تبدیل کردند، اما در واقع او همچنان به مذهب
اجداد خود باقی بود.
ایرانیان و
مختار( 692-
683 م.(
ایرانیان از
آغاز بروز اختلاف در امر خلافت، برای تضعیف حکومت عرب استفاده کردند، به عباسیان
علیه حکومت اموی کمک نمودند و سپس به آل علی در برابر عباسیان پیوستند و به اشکال
گوناگون دستگاه حکومتی عرب را متزلزل کردند تا آن که قدرت آن ها را بکلی
برانداختند. از جمله هنگامی که مختار بن ابوعبیده ثقفی به خونخواهی حسین بن علی
برخاست موالی یعنی ایرانیان مسلمان بدو پیوستند و ضربت سختی به خلافت اموی وارد
کردند. از هشت هزار تن سپاهیان مختار کمتر از عشر آن ها عرب و بقیه موالی
(ایرانی) بودند. قیام مختار بدست مصعب بن زبیر سرکوب شد.
ایرانیان و
ابن اشعت ( 84- 81 ه . ق.(
ابن اشعت یکی
از سرداران عرب بود که به کمک مردم کرمان بر حجاج فرمانده خونخوارعرب بشورید، بصره
و کوفه را تصرف کرد و کار او به کمک موالی بالا گرفت، چنان که حجاج از عهده او
برنیامد و بین او و ابن اشعت هشتاد جنگ اتفاق افتاد. سرانجام سپاه تازه ای از شام
به مدد حجاج آمد و ابن اشعت شکست خورد. در این جنگ حجاج به درجه ای در کشتار و بیرحمی
افراط کرد که حتا خلیفه اموی او را سرزنش نمود.
ایرانیان و
خوارج
جنبش ضد عرب
در ایران موجب شد که ایران پناهگاه مخالفان اموی گردد. خوارج در امر خلافت نظری
دموکراتیک داشتند و به دسته های چندی تقسیم می شدند. مردمانی دلیر و بی باک، در
امر مذهب سختگیر و با ایرانیان که بیشتر طرفدار مذهب تشیع بودند اختلاف نظر
داشتند. ولی همین که در جزیره، کار بر آن ها سخت شد گروهی به ایران آمدند و به کمک
مردم علیه خلفا قیام کردند و با سرسختی با آن ها جنگیدند. فقط صفاریان که ایرانی و
طرفدار استقلال ایران بودند توانستند خارجیان را در جنوب ایران سرکوب کنند. از
سرکردگان معروف خارجیان در سیستان حمزه و عمارخارجی هستند.
جنبش در
خراسان و ماوراء النهر
اسلام گرچه
درغرب ایران به سرعت پیش رفت، اما در شرق با مقاومت سخت روبرو گردید. این منطقه به
علت دوری از مرکز قدرت اسلامی، ابتدا مورد هجوم اعراب قرار نگرفت. مردم این سامان
از آزادی نسبی برخوردار بودند. زردشتیان، مانویان و بودائیان در کنارهم زندگی میکرند.
مدتی طول کشید تا فرماندهان عرب خراسان و ماوراءالنهر را به تصرف درآوردند. پس از
تسلط اعراب نیز خراسان ضعیف ترین نقطه کشور پهناور اسلام بود. بسیاری از نو
مسلمانان فقط مسلمان ظاهری بودند و از هر موقعیتی برای بازگشت به دین خود و رهائی
از حکومت عرب استفاده می کردند. خاندان علی بن ابیطالب و اعقاب عباسی عموی پیغمبر که
داعیه خلافت داشتند، چون این منطقه را برای گردآوری نیروهای ضد اموی مساعد می
دیدند، مبلغان خود را پنهانی بدانجا می فرستادند. بدین ترتیب جبهه ای از ایرانیان
و عناصر عرب ضد خلفا تشکیل گردید. قیام های خراسان همه رنگ مذهبی داشت، ولی آنهائی
که به نام اسلام برپا شد امکان پیروزی بیشتر یافتند، زیرا در طول زمان مذهب اسلام
در ایران ریشه میدوانید و به علاوه گروهی از مسلمانان عرب را نیز با خود همراه میکرد.
اینک پارهای از این جنبشها را مرور میکنیم.
قیام به
آفرید
به آفرید پسر
ماه فرزین از مردم زوزن از محال نیشابور خراسان بود که در عهد ابومسلم قیام کرد.
او تغییراتی در مذهب زردشت داد و به نام دین نویی آن را تبلیغ می کرد. می گفت ثروت
هیچکس نباید از چهارصد درهم تجاوز کند، معتقد به رجعت و برای اعداد خواصی قائل
بود. مردم بسیاری به او گرویدند و کارش بالا گرفت. آن ها به آبادی راه ها و پل ها
پرداختند و یک هفتم دارائی خود را در این راه صرف می کردند.
پیشوایان
زردشتی به ابومسلم شکایت بردند و چون او به همراهی زردشتیان نیازمند بود، جنبش به
آفرید را سرکوب کرد.
قیام ابومسلم
(9 ژوئن 847- 755م.(
اگر توانستی عرب زبان در خراسان
نگذاری چنین کن و هر کودکی قدش به پنج وجب رسید و درباره او شک داشتی خونش بریز .
.
این دستور
ابراهیم امام به ابومسلم از پناهگاهش در عراق است. با داشتن چنین دستوری ابومسلم
در خراسان قیام کرد. درباره نسب او اختلاف است. از نظر ما این امر اهمیت زیادی
ندارد، آنچه ابومسلم را در نظر مردم ایران بزرگ کرد و تا حد خدائی رساند، رهبری او
از جنبش ضد عرب بود. با تدبیر بین اعراب ساکن خراسان تفرقه انداخت و گروهی را به
طرف خود جلب کرد. سپس به کمک توده مردم به نام عباسیان اعراب را سرکوب نمود. قیام
او عامل مهم سقوط امویان گردید. عباسیان به خلافت رسیدند ولی ابومسلم در سر هوای
استقلال داشت و نقطه اتکاء او نیروهای لشگری و مردم خراسان بودند. عباسیان این
معنا را دریافتند و ناجوانمردانه او را کشتند. قتل ابومسلم خود جنبش های دیگری را
که در ذیل به بعضی از آن ها اشاره می شود در پی داشت:
سنباد مجوس (
مرگ در سال 756- 755 م.(
به خونخواهی
ابومسلم از دهات اطراف نیشابور قیام کرد، شهر کومش را اشغال نمود و به خزائن
ابومسلم دست یافت و قصد خود را مبنی بر تصرف حجاز و برانداختن حکومت عرب اعلام
کرد. مردم زیادی بر او گرد آمدند. مزدکیان و شیعیان بدو پیوستند. اتباع او به صد
هزار تن رسید. پس از پیروزی هایی که نصیب او شد جموربن مزار سردار منصور او را
شکست داد و کشت. این قیام 70 روز طول کشید و طبق نوشته الفخری شصت هزار تن از
طرفدارانش مقتول شدند (756- 755 م.(
اسحاق ترک
اسحاق یکی از
افراد عامی بود که پس از مرگ ابومسلم در ماوراءالنهر قیام کرد و مدعی شد که
ابومسلم نمرده بلکه غیبت کرده و ظهورخواهد نمود، لقب ترک را به اسحاق از آن رو
داده اند که در ترکستان به تبلیغات خود دست زد. گروهی از جانبداران ابومسلم بدو
پیوستند، ولی سرانجام قیام او با شکست مواجه شد.
راوندیان
هنوز
منصورخلیفه عباسی از قتل ابومسلم فارغ نشده بود که راوندیان پدید آمدند. این فرقه
مذهبی بدست ایرانیان تاسیس شد. عقاید آنان ترکیبی از مذاهب گوناگون بود. از جمله
به تناسخ، مظهریت و پاره ای از افکار مزدک معتقد بودند. جنبش آن ها بدانجا رسید که
قصر خلیفه را محاصره کردند و جان او را در خطر انداختند. اگر "معن بن
زائده"، که یکی از سرداران شجاع عرب و مغضوب خلیفه بود، از نهانگاه خود بیرون
نتافته و به راوندیان نتاخته بود، کار خلیفه را ساخته بودند. راوندیان به شدت
سرکوب شدند ولی تا مدتی افکار آن ها طرفدارانی داشت.
قیام ابومسلم
و طرفدارانش به قدرت مطلقه عرب پایان داد و گرچه به استقلال کامل ایران منتهی نشد،
ولی از آن تاریخ به بعد ایرانیان به اشکال گوناگون در حکومت عباسیان شرکت کردند و
نفوذ اعراب در ایران متزلزل شد.
استاذسیس
( 768- 766 م.(
استاذسیس یکی
از متنفدین محلی در سیستان و هرات بود. به گفته یعقوبی از شناسائی مهدی به ولایت
عهد منصور سرپیچید. طبری و ابن اثیر می نویسند که سیصد هزار کس بر او گرد آمدند.
بر خراسان و مرو زود استیلا یافت. خود را موعود زردشت یعنی هوشیدر خواند. چند بار
بر سرداران خلیفه پیروزی یافت. سرانجام محاصره و سرکوب گردید.
(به طوری که
از جریان جنبش های فوق معلوم می گردد سنن مذهبی و قومی ایرانیان پا برجا مانده و
در این جنبش ها اثر خود را همواره نمایان می کرده است(.
سپید جامگان،
المقنع
در سال 159
هجری قمری هاشم ابن حکیم ( نقابدار خراسان) در خراسان و ماوراء النهر علیه اشغال
گران عرب قیام کرد. عقاید او از رواندیه سرچشمه می گرفت. توده های کثیری از
کشاورزان بدو پیوستند و مسلحانه علیه حکام عرب قیام کردند. مدت ها طول کشید تا
خلفا توانستند در سال 169 ه . ق. این جنبش را سرکوب کنند. آن ها درفش و لباس سفید
را در مقابل علم سیاه که علامت عباسیان بود بکار می بردند. پیروان المقنع روزگاری
دراز در دو ولایت کش و نخشب باقی ماندند. این قیام که به تمام معنی قومی و ضد عربی
بود سر آغاز پایان حکومت عرب در این منطقه و مایه رشد قیام های دیگری در ایرانست.
یوسف الپرم
در سال های
778- 777 م. شخصی به نام یوسف الپرم در خراسان قیام کرد. قیام او کمتر معروف و
احتیاج به تحقیق بیشتری دارد.
)طبری، جلد سوم- الیعقوبی، جلد دوم(
بابک خرم دین
قیام بابک به
سال 201 ه . ق . از شهر اردبیل آذربایجان آغاز و تبدیل به نهضتی وسیع و خلقی ضد
عرب شد. تعلیمات بابک دنباله تعلیمات راوندیان و المقنع و شامل بسیاری از عقاید
اجتماعی مزدک است. خرم دینان که فرقه ای ضد اسلام و ضد عرب در بلاد غربی و شمال
غربی ایران بودند، همواره در این مناطق علیه خلفا مقاومت می کردند. چون مرکز اولی
آن ها دهی بنام خرم در منطقه اردبیل بود به خرمی معروف بودند. بابک جانشین
:جاویدان بن سهل" رهبر این فرقه گردید و مدت بیست سال با خلفا جنگید و منطقه
وسیعی را به نام بلاد بابک متصرف شد. بابک و طرفداران او برای اولین بار درفش و
جامه سرخ را بعنوان نمودار قیام بکار بردند. بابکیان مردمی دلیر و سرسخت بودند که
با جنگ هائی شبیه به جنگ های چریکی و پارتیزانی امروز بهترین سرداران عرب را شکست
دادند. سرانجام افشین سردار ترک نژاد ایرانی در دربار خلیفه با نیرنگ و فریب بابک
را به چنگ آورد و جنبش را سرکوب نمود.
مازیار
مازیاربن
قارن یکی از اسپهبدان طبرستان پیشوای فرقه ای از خرمیان بود که به سود کشاورزان
زمین ها را از فئودال ها گرفته و بین کشاورزان تقسیم کرد. در سال 224 ه . ق. علیه
خلفا قیام نمود و پس از چندی گرفتار و در شهر "سامره" مقتول گردید. در
همین سال افشین که در سرکوب خرم دینان خدمت بزرگی به خلفای عباسی کرده بود، در
زمان خلیفه المعتصم زندانی و در سال 226 مقتول گردید. گویند افشین با مازیار روابط
و قرارهای پنهانی برای سرنگون کردن حکومت خلفا در ایران داشت.
در شکست کلیه
قیام های بعد از اسلام که در بالا ذکرشد دو عامل مهم نقش اساسی داشت. یکی اینکه پس
از نفوذ اسلام در بین مردم، سلاح فکری جنبش ها کهنه و زنگ زده و براساس عقاید و
افکار دوران ساسانی بود، دیگر اینکه رهبران جنبش پس از رسیدن به قدرت در فکر
بازگشت به دوران حکومت ساسانی بودند و توده های مردم را فراموش می نمودند و خود به
اشرافیت می گرائیدند و سرانجام تنها می ماندند.
جنبش ها و
قیام های ایرانیان علیه اعراب
قیام اسپارتاکوس
ایران
علیه اعراب،
برای آزادی
احسان طبری،
بخش سوم
قیام زنگیان
علیه اعراب و خلافت اسلامی نزدیک به 15 سال دوام یافت. هسته اصلی
قیام را بردگان که به قشر وسیعی تبدیل شده بودند، تشکیل می داد. رهبر این قیام که
دست کمی از قیام اسپارتاکوس نداشت،
"صاحب الزنج" بود. خانواده اش از طرفداران آل علی بودند. او که در
بندگان نیروی بزرگی می دید با دادن شعار "آزادی" جنبش
زنگیان را بوجود آورد . این جنبش چنان نیرومند شد که چندین بار زنگیان انقلابی
بزرگترین سرداران عرب را شکست دادند. "صاحب
الزنج" رهبر قیام بر نواحی اهواز، شوش،
دشت میشان و جی و جندی شاپور دست یافت. عاقبت خلیفه عباسی ـ الموفق- موفق به سرکوبی این جنبش گردید. ضعف دستگاه خلافت و
نفوذ ایرانیان در این دستگاه مقدمه پدید آمدن حکومت های نیم مستقل و مستقل در
ایران گردید که بطور خلاصه بدان ها اشاره می شود.
1400 سال مبارزه
با سلطه اعراب
ضعف دستگاه مرکزی خلافت اسلامی و نفوذ
ایرانیان در این دستگاه، مقدمه پدید آمدن حکومت های نیم مستقل و مستقل در ایران
گردید که بطور خلاصه بدان ها اشاره می شود.
طاهریان
موسس این
سلسله که اولین حکومت مستقل ایران، اما بظاهر مطیع خلفا را تشکیل میداد، طاهربن
حسین ازخاندانی ایرانی بود، که درقریه هوشنج واقع در ده فرسنگی هرات زندگی
میکرد. طاهر به خدمت مامون فرزند هارون الرشید که از طرف مادر ایرانی بود و
برسرخلافت با برادرش امین درجدال بود، درآمد و با استفاده از این جدال بنام پشتیبانی
از مامون که از کودکی بین ایرانیان بزرگ شده بود، راه استقلال قسمتی از ایران را
هموار کرد. طاهر با سرداری سپاه مامون در سال 198 یا 200 ه .ق. بغداد را تصرف کرد
و امین را کشت و مامون به خلافت رسید و طاهرذوالیمنین را به حکومت خراسان منصوب
کرد. حکومت نیم مستقل طاهریان تا سال 200 ه .ق. دوام داشت.
صفاریان
مؤسس اولین
سلسله مستقل ایرانی هستند. یعقوب پسر لیث رویگر که در جرگه جوانمردان (کسانی که ضد
عربان عیارانه مبارزه می کردند) بود و در جنگ امیر سیستان با خوارج به مقام
سپهسالاری "درهم بن حسین" رسیده بود، امیرعرب را برانداخت و در سیستان
حکومت خود را برقرار کرد و به عمار خارجی که در این منطقه به تاخت و تاز مشغول بود
چنین پیغام داد:
"خوارجی که پیش از تو در سیستان بودند
بر ضد خلفا قیام می کردند و به مردم سیستان کوچکترین آزاری نمی رساندند. یا مانند
دوستان به دوستان ما بپیوند و یا از اذیت سیستانیان دست بردار". ) 259 ه.ق.(
یعقوب
خراسان، گرگان، فارس و کرمان را به تصرف درآورد و در جهت غرب تا جندی شاپور پیش
رفت. رفتار جوانمردانه یعقوب که از بین توده های مردم بر آمده بود او را محبوب
عامه کرد و خلیفه المعتمد را به وحشت انداخت. صفاریان تا سال 394 ه.ق. گاه در قسمت
بزرگی از ایران و گاه در جنوب در سیستان حکومت داشتند تا آنکه محمود غزنوی در سال
392 سلسله آن ها را برانداخت.
سامانیان
پیش ازهجوم
اعراب از حکام ماوراءالنهر بودند و بعد ازاسلام هر چه داشتند از دست دادند و به
عیاری پرداختند. گویند از دودمان بهرام چوبین بوده اند. در دوران طاهرذوالیمنین به
لشگریانش پیوستند و به حکومت شهرهائی از ماوراءالنهر رسیدند ( 204 ه.ق). رفته رفته
زورمند شدند و با استقلال حکومت خود را در ماوراءالنهر و سپس در خراسان مستقر
کردند. سامانیان به احیاء آداب و رسوم گذشته ایران و همچنین به ترویج زبان فارسی
دری و پیشرفت فرهنگ ایرانی به سود خویش کمک بسیار کردند. آزادی نسبی مذهبی در
منطقه حکومت آنان وجود داشت. تقریبا به خلفا باج ندادند و فقط به ظاهر نامی از
خلیفه می بردند. رویهم رفته 128 سال حکومت کردند و کار آن ها در سال 395 بدست
ترکان غزنوی پایان یافت.
اسپهبدان
طبرستان تا
زمان منصور دوانقی استقلال خود را حفظ کرد. اسپهبدان که از نجبای کهن ایرانی بودند
براین ناحیه حکومت میکردند. در زمان منصور لشکرعرب از اسپهبد
خورشید اجازه گرفت تا از راه کناره
عازم خراسان شود، ولی هنگامیکه اعراب به طبرستان رسیدند ناجوانمردانه حکومت
اسپهبدان را برانداختند و معلوم شد که قصد منصورتصرف طبرستان از راه خدعه و فریب
بوده است.
ملوک رستمدار
و علویان
پس از سقوط
ساسانیان در حدود سال چهلم هجری رشته ای از خانواده گاوپاره در ولایت رستمدار
استقلال محلی یافت. یکی از افراد این خانواده بنام، با دوستان پسر
"خورزاد" به اتفاق مازندرانیان اعراب را برانداختند. در دوران اسپهبد،
عبداله بن وندا امید حسن بن زید علوی در طبرستان علیه خلفا خروج کرد. عبداله به او
پیوست و به اتفاق طبرستان را از وجود اتباع خلفا مصفی کردند و تا قتل مازیاربن
قارن این منطقه مستقل ماند. پس از قتل مازیار و تسلط مجدد خلفا، بار دیگر حسن بن
زید از اعقاب امام حسن به طبرستان که از مرکز مقاومت ضد عرب بود آمد و پس از او در
سال 270 ه.ق. محمدبن زید تمام طبرستان و مازندران را با کمک مردم از عمال خلفا پاک
کرد. امیر اسماعیل سامانی بنام خلفا محمدبن زید را مغلوب کرد، ولی بار دیگر ناصر
کبیر در گیلان قیام نمود و حکام سامانی را که بنام خلفا در طبرستان بودند براند.
وفات او در سال 304 هجری قمری است. حکومت علویان از بهترین حکومت های کوچک و مستقل
ایرانی است که در بهبود وضع کشاورزان و حفظ کمون های آن ها در برابر فئودالها
کوشیده است.
ملوک باوند
باجبال
آل باوند از
خانواده های قدیم ایرانی از سال 45 تا سال 750 ه.ق. در سه مرحله در جبال مازندران
و یا در تمام آن حکومت کردند و ماموران خلفا را عاجز نمودند و مکرر امرای عرب را
از طبرستان اخراج کردند. در سال 496 ه.ق. علیه سلجوقیان قیام کردند و پیروز شدند.
این سلسه تا دوران حکومت چنگیزیان نیز پا برجا ماند.
آل زیارو آل
بویه(دیلمیان(
در غرب و
مرکز ایران دو سلسله به نام آل زیار که موسس آن مرداویچ زیاری است ( 319 ه.ق.) و
آل بویه که هر دو از مناطق شمال برخاسته اند نواحی مرکزی و غربی ایران و فارس را
از تصرف خلفا آزاد کردند. مخصوصا دیلمیان سخت نیرو گرفتند و مدت 128 سال حکومت
راندند و چون خلفا در برابر آن ها چاره ای جز تسلیم ندیدند حکومت بغداد را به آنها
واگذاشتند و خود بعنوان خلیفگی و احترامات ظاهری قناعت کردند. این سلسله در سال
487 ه. ق. بدست سلجوقیان و درنتیجه ی اختلاف دائمی که با آل زیار و سایرامرا ی
محلی ایرانی داشتند، منقرض شد.
جنبش قرامطه
قرامطه دسته
ای ازاسماعیلیان اند که ظاهرا متعقد به امامت محمد بن اسماعیل بن جعفرصادق بودند.
در سال 286 ه.ق. ابوسعید حسین بن بهرام جنابی قرمطی در بحرین ضد خلفای عرب قیام
کرد و مدتی دراز خود و خانواده اش که ایرانی بودند، عباسیان را بخود مشغول داشتند
و با جنگ و گریز مکرر سرداران عباسی را شکست دادند. ابوسعید دامنه متصرفات خود را
وسعت داد و در سال 302 ه.ق. کشته شد. پس از او ابوطاهرسلیمان به ریاست رسید و چنان
میدان را بر عباسیان تنگ کرد که در بغداد و بصره و شام خواب راحت نداشتند. در ذی
الحجه سال 317 به مکه حمله کرد و سنگ سیاه کعبه را به احسائه مرکز قرامطه برد.
قرامطیان به ظاهراسلام عقیده نداشتند و ظواهر اعمال را نادانی می دانستند تا اواخر
قرن پنجم هجری مردم را ضد عباسیان شوراندند. اصول عقاید اجتماعی قرامطیان تساوی
حقوق مردمان، از بین بردن طبقات ممتاز و برداشتن قیود مذهبی بود. مبلغان آن ها
سرتا سر ایران را پیمودند و علیرغم زجر و شکنجه حکام بدعوت و تبلیغ بین توده مردم
و دانشمندان پرداختند. بیشتر علمای ایران که در آن زمان به تحقیق و تتبع می
پرداختند یا قرمطی بودند و یا بدان متهم می شدند، زیرا قرمطیان به تعصبات مذهبی
معتقد نبودند و راه تفکر و تعاقل را که باعث پیشرفت دانش است باز می گذاردند.
قرمطیان بحرین تا سال 367 درسواحل خلیج فارس و منطقه بحرین قدرت داشتند. بسیاری از
شخصیت های علمی و ادبی به اتهام قرمطی بودن مخصوصا در دوران غزنویان که خود را
طرفدار متعصب خلفای عباسی می نمودند، کشته شدند.
اسماعیلیان
ایران ـ حسن صباح
مؤسس
اسماعیلیه ایران- حسن صباح به قولی از اهالی ری بود که با تدبیر و کوششی فراوان به
کمک توده مردم شهری و کشاورزان پایه قدرت اسماعیلیان ایران را، با تصرف قلاعی
مستحکم گذاشت. جنبش اسماعیلیان در ایران از طرفی علیه حکومت ترکان و از طرف دیگر
ضد خلفای عباسی بود. حسن صباح و پیروان او چنان سازمان محکم و متینی بوجود آوردند
که مدتی نزدیک به دو قرن در سرزمین ایران، به خصوص در رودبار الموت ) تصرف الموت
در سال 483 ه.ق.( و قهستان پایداری کرد و حکومت های وقت را به وحشت انداخت.
اسماعیلیان کلمه رفیق را برای اولین بار بین خود رواج دادند و رفتار آن ها نسبت به
یکدیگر رفیقانه بود. در آغاز نقطه اتکاء حسن و یارانش کشاورزان و کسبه و پیشه وران
شهری بودند ولی بتدریج از توده مردم دور و تبدیل به نوعی از فئودال ها شدند که در
اطراف قلاع خود کشاورزان را استعمار می کردند. اسماعیلیان نیروی ضربتی ورزیده و
متهوری بوجود آوردند که در رازداری و فداکاری بی نظیربود. طرز فعالیت و سازمان
دادن پنهانی آنان در شرایط ترور و اختناق نمونه ای از دقت و تدبیر و سرمشقی برای
کارهای مخفی است. قلاع اسماعیلیه بخصوص قلعه الموت در رودبار از مراکز تتبع و
تحقیقات علمی در دوران خود بود، زیرا اسماعیلیان معتقد به تفسیر و توجیه و تفکر و
تعقل در احکام مذهبی بودند و پایبند ظواهر اعمال مذهبی نمی شدند. حتی یکی از
جانشینان حسن به نام حسن بن محمد بن بزرگ امید با اعلام رسیدن قیامت کلیه وظایف
شرعی را ملغی کرد. در سال 518 ه.ق. حسن صباح مرد و تا سال 653 ه.ق. که هلاکوخان
مغول قلاع اسماعیلیه را درهم کوبید، جانشینان حسن در استحکامات متعدد خود صاحب
قدرت بودند و شاهان سلجوقی و خوارزمی از آن ها حساب می بردند.
سلطان جلال الدین
جلال الدین
پسر سلطان محمد خوارزمشاه که سرداری لایق ولی سیاستمداری نالایق بود، به مقاومت
علیه مغولان برخاست و از سال 617 تا 628 ه.ق. دلیرانه با اشغال گران مغول جنگید و
مکرر قوای چنگیزخان را شکست داد. چنگیز شخصا به جنگ او شتافت و در کنار سند او را
مغلوب کرد. جلال الدین با اسب از آب سند گذشت و پس از چندی بار دیگر به ایران باز
آمد و منطقه بزرگی را آزاد کرد. اما عیاشی، بی تدبیری و عدم توجه به توده های مردم
سرانجام موجب شکست و نابودیش شد.
جنبش درویشان ـ سربداران
با آن که
تصوف در ایران مدت ها صورت مقاومت منفی با وضع اجتماعی موجود داشت و به همین دلیل
پس از مدتی حق حیات در جنب متشرعه یافت، با این حال پس از هجوم مغول و تاخت و تاز
تیموریان و هنگامی که فقر و فاقه توده های مردم را در جامعه قرون وسطائی قرون هفتم
و هشتم هجری از پای درمی آورد، دراویش در سبزوار و مازندران و آذربایجان جنبشی را
که از یک طرف علیه حکام مغول و از طرف دیگر ضد فئودال ها و اشراف و روحانیان بود،
رهبری کردند. در سال 738 ه.ق. سربداران سبزوار را بتصرف در آوردند و علیه مغولان
مکرر جنگیدند و دامنه حکومت خود را تا مازندران و گرگان توسعه دادند. سربداران
دعوی داشتند که می خواهند کاری کنند که حتی یک تاتار تا قیام قیامت خیمه در خاک
ایران نزند. به قول مؤلف روضات الجنات این گروه را از آن جهت سربداران گویند که
گفتند:
"اگرتوفیق یابیم دفع ظلم ظالمان کرده
باشیم والا سر خود را بردار ببینیم که دیگر تحمل تعدی و ظلم نداریم"
سربداران مدت
پنجاه سال در سبزوار و نواحی مجاور آن حکومت کردند.
حروفیه
حروفیه )
صوفیانی که برای حروف خواص معینی قائل بودند( به صورت فرقه ای مذهبی که موسس آن
فضل اله استرآبادی بود، علیه مغولان به فعالیت پرداختند و در زمان شاهرخ تیموری
متهم به سؤقصد علیه او شدند و به شدت تحت پیگرد قرار گرفتند و بقایائی از آن ها به
مملکت عثمانی پناه بردند و فرقه بکتاشیه را که برمبانی عقاید آن ها تاسیس شد،
بوجود آوردند.
مرعشیه
موسس این
سلسله از دراویش قوام الدین مرعشی است که در سال 760 ه.ق. در راس جنبشی توده ای
قرار گرفت و حکام دست نشانده تاتار و خوانین محلی را از مازندران براند و حکومت
مرعشی را در مازندران برقرار کرد. مرعشی ها هنگام حمله تیمور به ایران مقاومت
مردانه ای کردند و پس از شکست، تیمور آن ها را به ماوراء النهر کوچ داد. در زمان
شاهرخ به مازندران بازگشتند. مردم، شمس الدین غوری حاکم آن سامان را کشتند و مرعشی
ها دوباره به حکومت مازندران رسیدند.
نکته قابل توجه در تمام این جنبش ها
اینست که در آغازجنبه توده ای دارد، ولی پس از آن که رهبران به قدرت می رسند از
طرفی مردم را فراموش می کنند و از طرف دیگر بین جانشینان آن ها بر سر قدرت جنگ و
جدال داخلی در می گیرد.
صفویه
آخرین جنبش
مسلح و متعرض دراویش جنبش صوفیان پیرو شیخ صفی الدین اردبیلی است که از درون آن
سلسله صفویه بیرون آمد. در زمان صفویه نیز شورش ها و قیام هائی بوقوع پیوست که
بعلت تراکم مطالب از ذکر آنها در این وجیزه خود داری و فقط بذکر مختصری درباره
جنبش نقطویه قناعت می شود.
نقطویه
گروهی بودند
که از درون حروفیه بیرون آمدند. به قول اسکندر بک منشی در کتاب عالم آرای عباسی
این طایفه به مذهب حکما عالم را قدیم شمرده اند و اصلا اعتقاد به حشر و نشر اجساد
و قیامت ندارند و مکافات حسن وقیح اعمال را در عاقبت و مذلت دنیا قرار داده و بهشت
و دوزخ را همان می شمارند. بدستور شاه عباس اول درویش خسرو قزوینی یکی از پیشوایان
این طایفه و گروهی از یاران او را کشتند و سپس دستور کشتار آن ها در کشور داده شد.
اسکندر بک می نویسد:
"القصه از سیاست این جماعت، اگر کسی از
این طبقه بود از این دیار بیرون رفت یا در گوشه خمول خزیده خود را بی نام و نشان
ساخت.
یکی از اکابر
این طایفه به هندوستان رفت و نزد پادشاه هند تقرب یافت.
جنبش بابیه
جنبشی است که
در زمان سیطره سلسله قاجار بدست سید محمد علی باب شیرازی ) تولد 1225 ، وفات 1266
ه.ق.( در حدود سال 1260 بوجود آمد. باب و طرفداران او با توجه بوضع اجتماعی
دهقانان که بی رحمانه استثمار می شدند و همچنین پیشه وران و کسبه کوچک زندگی رقت
باری داشتند با افکار و عقایدی نظیر دوران راوندیان و قرمطیان و شعبه های شیعه با
اعلام ظهورمهدی موعود به تبلیغ بین آنان پرداختند. سید محمد علی که در آغاز خود را
باب می خواند در اواخر ادعای مهدویت کرد و لقب باب را به ملا حسین بشرویه داد که
به باب الباب خوانده شد. سید از مقام امامت نیز پا فراتر نهاد و کتاب خود
"بیان" را ناسخ قرآن دانست و برای خود مقام پیامبری قائل گردید. گروه
زیادی از کشاورزان و کسبه شهری و تجار و حتی عده ای از روحانیان به بابیان
پیوستند. بابیگری از شیخی گری که نمایندگان برجسته آن شیخ احمد احسائی و سید کاظم
رشتی هستند سرچشمه می گیرد. باب در تبریز به فتوای علما تیرباران شد ) ماه شعبان
1266(. پس از او میرزا حسینعلی نوری بهاء الله ادعای مهدویت ) نقطه ی اولی( کرد و
بعنوان "من بظهرالله" بیشتر پیروان باب به او گرویدند. صبح ازل نیز که
از بابیان برجسته و مورد توجه باب بود ادعای نقطه بودن نمود و گروهی نیز بدو
پیوستند. جنبش بابی و بهائی گری آخرین واکنش علیه استبداد و تعصب روحانیون قشری به
صورت مذهبی در ایرانست و چون با شرایط زمان وفق نمی داد، سلاح کهنه ای در مقابل
استبداد قاجار و روحانیان بود که علیرغم فداکاری جانبداران خود و نفوذی که بخصوص
در دهستان ها یافت، از کار افتاد. بعدها این فرقه خصلت خود را از دست داد و تبدیل
به گروهی کوچک شد که امروز اتباع خود را از دخالت در امور سیاسی و اجتماعی باز می
دارد.
سایت راه توده از شماره 446
