شصت سال پیش درچنین روزی؛ سالگرد اردوکشی خیابانی مردم علیه کودتا
کلمه، گروه خبر، جمعه ۲۵ مرداد ۱۳۹۲
۶۰ سال پیش در چنین روزی طرح اولیه کودتا علیه دولت ملی دکنر مصدق با هوشیاری آن مرحوم و حضور مردم در خیابان ها در حمایت از دولت وی شکست خورد، سه روز قبل از آن که کودتا گران از نبود مردم استفاده کرده و دولت ملی را ساقط کنند.
بامداد ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، سرهنگ نعمت الله نصیری نامه شاه مبنی بر عزل دکتر محمد مصدق از نخست وزیری را به خانه او واقع در خیابان کاخ رساند. سرهنگ دفتری نامه را تحویل گرفت و نزد مصدق برد. بیست دقیقه بعد، دفتری پاسخ کتبی مصدق را تحویل سرهنگ نصیری داد. چند لحظه بعد، سرهنگ عزت‌الله ممتاز از کلانتری یک از راه رسید و از سرهنگ نصیری پرسید که در آن موقع شب با یک گردان سرباز و زره‌پوش در آنجا چه می‌کند؟ افسران همراه نصیری فرار کردند. سرهنگ ممتاز، نصیری را بازداشت و به ستاد ارتش اعزام و بقیه را خلع سلاح کرد.
در ستاد ارتش، سرتیپ ریاحی، سرهنگ نصیری را زندانی و دستور بازداشت افسران گارد شاهنشاهی و خلع سلاح گارد را صادر کرد. با دستگیری نصیری، کودتا شکست خورد. ساعت چهار صبح ، با بی سیم خبر شکست کودتا را به شاه داده شد، سحرگاه، شاه با وضعی ژولیده ، همراه ثریا و دو همراه دیگر با هواپیمای اختصاصی ایران را به قصد عراق ترک کرد.
با پخش خبر فرار شاه ، مردم به خیابان‌ها ریختند و مانند جشن ملی به شادی و شعار دادن پرداختند. مجسمه‌های محمدرضا پهلوی و رضا پهلوی از میادین بهارستان و توپخانه پایین کشیده شد و عکس‌های شاه از همه‌ی ادارات دولتی جمع‌آوری شد. دکتر مصدق اعلام کرد که چون شاه دیگر حضور ندارد، خودش رأسن درباره‌ی انحلال مجلس هفدهم تصمیم‌گیری کرده است. به دستور نخست‌وزیر ، دکتر فاطمی به همراه دکتر سعید فاطمی و تعدادی سرباز، به کاخ شاه رفته و همه‌ی اتاق‌ها و ساختمان‌ها را مهر و موم کردند.
بعد از ظهر روز بیست و پنج مرداد ، تظاهرات عظیمی به دعوت جبهه‌ی ملی در میدان بهارستان بر پا گردید و برای نخستین بار، شعارهای ضد شاه از سوی مردم سر داده شد. حضور مردم در خیابان ها در حمایت از دولت ملی تا عصر۲۷ خرداد ادامه یافت، در این روز آن ها با خیال راحت به خانه هایشان بازگشتند، بی خبر از آن که روز بعد طرح کودتا بار دیگر اجرا شده و این بار به سرنگونی دولت ملی می انجامد.
لحظه‌به‌لحظه با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
- ۱۲۱۰مجسمه میدان ۲۴ اسفند را که پایه اش تخریب شده بود با جرثقیل پایین کشیده اند. کسانی عکس دکتر مصدق را به جای مجسمه بالا برده اند.
- ۱۲۰۰از قرار معلوم دکتر فاطمی، وزیر خارجه، دو ساعت بعد از ظهر کنفرانس خبری دارد.
- ۱۱۴۵از میدان ۲۴ اسفند خبر رسیده که جمعیتی با بیل و کلنگ دور مجسمه شاه سابق جمع شده اند. ظاهرا سربازان مداخله کرده اند اما نهایتا پایه مجسمه خراب شده.
- ۱۱۳۰جمعیت در پارک شهر بیشتر شده. کسانی با بیل و کلنگ به سمت مجسمه وسط پارک رفته اند. مامورها هم حضور دارند.
- ۱۱۰۰سرتیپ ریاحی ساعتی پیش به منزل نخست وزیر رفته برای گزارش اوضاع و تصمیم گیری برای آینده
- ۱۰۴۵خبر رسیده که در لاله زار و پارک شهر بین معترضان و ماموران درگیری شده. ظاهرا یکی دو نفر زخمی شده اند. بعضی مغازه ها نگران از خسارت تعطیل کرده اند
- ۱۰۳۰بازداشت دکتر بقائی تأیید شد. او را دیروز غروب همراه زهری، از نمایندگان اقلیت، در مجلس که خالی هم بوده دستگیر کرده اند. زهری چند ساعت بعد آزاد شده اما بقائی نه
- ۱۰۰۰هیئت دولت اعلام کرده از ساعت دوازده امروز در رشت و بندر پهلوی حکومت نظامی برقرار خواهد بود
- ۰۹۴۵جمع و تظاهرات بعضی از مردم در مرکز شهر نا آرام تر شده. ظاهرا از جنوب تهران هم به سمت میدان راه آهن گروه هایی حرکت کرده اند
- ۰۹۳۰ظاهرا از ساعات اولیه امروز تعداد بیشتری بازداشت شده اند. از جمله: سرتیپ شیبانی، رئیس سابق شهربانی، سرهنگ دو منصورپور، فرمانده گردان سوار، سرهنگ دو حمیدی، معاون گذرنامه، و هیراد، رئیس دفتر مخصوص شاه.
- ۰۹۰۰رادیو قاهره از قول شاه گزارش کرده که شاه و ملکه ایران بیش از سه روز قصد اقامت در بغداد ندارند و به سمت اروپا می روند.
- ۰۸۴۰شایع شده که آیت الله کاشانی هم در منزل نیست و به سمت کرج رفته.
- ۰۸۳۰گزارش رسیده که برخی نمایندگان مجلس از پایتخت رفته اند، از جمله: حائری زاده، صفایی، فضلعلی هدی، افشار صادقی، بهادری، پورسرتیپ. کسی از محل دقیق آنها خبر ندارد.
- ۰۸۲۰گزارش رسیده که گروه هایی از مردم حوالی لاله زار و خیابان استانبول و فردوسی و نادری پراکنده اند. جمعیت بیشتر می شود.
- ۰۷۳۰سرلشکر باتمانقلیج، فرماندار تهران، دیشب در منزل خود دستگیر شده. ظاهرا از صبح زود در حال بازپرسی است.
- ۰۷۱۵خبر رفتن ماموران به خانه زاهدی صحیح بوده. ظاهرا مخفی شده. فرمانداری نظامی از او خواسته خودش را معرفی کند.متن اعلامیه: چون حضور سرلشکر بازنشسته فضل الله زاهدی برای تحقیقات ضروری است، به نامبرده اخطار می شود ظرف ۲۴ ساعت خود را به فرمانداری نظامی تهران معرفی کند.
- ۰۱۰۰شهر آرام است. ارتش در جاهای مهم حضور دارد. تا اول صبح بعید است خبری بشود.
- ۰۰۱۵شایع شده که آخر شب یکشنبه (ساعاتی پیش) چند مامور به منزل سرلشکر زاهدی رفته و تفتیش کرده اند. خود او خانه نبوده
- ۲۳۳۰صحبت اصلی مردم کوچه و بازار امروز کودتا بود و وضع شاه که به بغداد رفته. اسوشیتد پرس و رویتر گزارش داده اند که در فرودگاه وزیر خارجه عراق به استقبال شاه و ملکه ایران رفته
- ۲۳۰۰پایتخت و سایر شهرستان ها آرام است. ارتش کنترل امور را در دست دارد
- ۲۱:۴۰شایع شده که دکتر مظفر بقایی هم امروز غروب دستگیر شده
- ۲۱:۰۰مردم همچنان در خیابان هستند. بیشتر جلوی کافه‌ها و جاهایی که رادیو هست، تجمع کرده‌اند برای شنیدن اخبار ساعت ۹ شب
- ۲۰:۳۰ظاهرا گروه‌هایی به مجسمه‌های شاه و شاه سابق در شهر حمله کرده‌اند اما سربازان بلافاصله در محل حاضر شده و جلوگیری نموده‌اند
- ۲۰:۱۵خبر رسیده که کسانی در خیابان نادری به عکاسی ساکو که عکس بزرگ شاه و ملکه را پشت شیشه داشته، حمله کرده‌اند و در و پنجره را شکسته‌اند
- ۱۹:۵۵گزارش شده که مثل قضیه ۳۰ تیر، در خیابان‌ها مأمور به چشم نمی‌خورد و مردم آزادانه حرکت می‌کنند
- ۱۹:۲۰میتینگ تمام شده و جمعیت در خیابان‌های اطراف پخش شده‌اند
- ۱۸:۵۰ظاهرا حال دکتر فاطمی پس از سخنرانی به هم خورده
- ۱۸:۴۵مفاد اصلی قطعنامه:اول، محاکمه و مجازات مسببین و محرکین کودتادوم، تشکیل شورای سلطنتی در غیبت شاه
- ۱۸:۴۰مهندس رضوی سخنرانی کوتاهی کرد و قطعنامه میتینگ را قرائت کرد
- ۱۸:۲۵دکتر فاطمی: فرزند آن پدری که قرارداد ۱۹۳۳ را ۶۰ سال تمدید کرد، علیه نهضت ملی قیام نمود
- ۱۸:۲۰دکتر فاطمی پشت تریبون رفته
- ۱۸:۰۵مهندس زیرک‌زاده در میتینگ: دولت باید حرکت شاه را به منزله استعفا تلقی کند
- ۱۷:۵۰ابتدا جلالی موسوی، نماینده سابق مجلس، و بعد دکتر شایگان برای مردم صحبت کردند؛ در حمایت از دولت دکتر مصدق و محکوم‌کردن کودتا
- ۱۷:۲۰میتینگ با حضور نمایندگان و مقام‌های دولت در میدان بهارستان شروع شده. دکتر فاطمی هم وارد محل شده
- ۱۷:۱۵نماینده آسوشیتد پرس می‌گوید سرهنگ نصیری فرمان عزل دکتر مصدق را به منزل او می‌برده که بازداشت شده
- ۱۷:۰۰از وضعیت و جای سرلشکر زاهدی هنوز خبری نیست. نماینده آسوشیتدپرس گزارش کرده که زاهدی را دیده و وی نامه‌ای به تاریخ ۲۲ مرداد به او نشان داده که حکم نخست‌وزیری زاهدی بوده از طرف شاه
- ۱۶:۴۵دولت، خروج شاه و ملکه از ایران را تأیید کرد
- ۱۶:۳۵رادیو بی‌بی‌سی می‌گوید محمدرضا شاه و ثریا، ملکه ایران، ساعت دو بعد از ظهر وارد بغداد شده‌اند. پیش‌تر سخنگوی دولت گفته بود اطلاعی از وضع شاه که تا دیشب کلاردشت بوده، ندارد
- ۱۶:۳۰شاه و ملکه از ایران به عراق رفته‌اند
- ۱۵:۴۰شعار «ما شاه نمی‌خواهیم» و «مصدق پیروز است» در خیابان فردوسی
- ۱۵:۳۰خبر رسیده که مردم اطراف خیابان فردوسی تجمع کرده و دسته‌هایی هم به سمت میدان بهارستان در حرکت هستند
- ۱۴:۲۵امینی کفیل وزارت دربار هم توقیف شده. دکتر فاطمی گفت واسطه‌ای بین شاه و دولت نیست
۱۴:۲۰دکتر فاطمی: اطلاع از وضع شاه نداریم. قدر مسلم آن است که دربار را نمی‌توان از این حادثه بی‌اطلاع دانست- ۱۴:۱۵دکتر فاطمی در کنفرانس خبری: سرلشکر زاهدی فراری است. عده دستگیرشدگان بیشتر از ۷-۶ نفر نیست
- ۱۴:۰۰کنفرانس خبری دکتر فاطمی به نمایندگی از دولت شروع شده
۱۳:۳۰روزنامه اطلاعات که عصر چاپ می‌شود، اعلامیه دکتر مصدق را چاپ کرده که در آن انحلال مجلس شورای ملی رسما ذکر شده.متن کامل:
بنابر اراده ملت ایران که بوسیله مراجعه به أراء عمومی اظهار شده بدینوسیله انحلال دوره هفدهم مجلس شورای ملی اعلام می گردد. انتخابات دوره هجدهم مجلس شورای ملی پس از اصلاح قانون انتخابات و قانون تقسیمات کشور به زودی انجام خواهد گرفت و بر طبق قانون اعلان خواهد شد.
دکتر محمد مصدق- ۱۳:۰۰لیست قطعی بازداشت‌شدگان تا این لحظه: امینی، کفیل وزارت دربار، بهبودی، کاخ‌دار سلطنتی، نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی، سرهنگ پرورش، رئیس باشگاه افسران، سرهنگ آزموده، سرگرد مقدم و سرگرد پولاددژ، از شهربانی
- ٣٠ :١٢ از قرار معلوم دو ساعت بعد از ظهر دکتر فاطمی کنفرانس خبری دارد و در مورد وقایع دیشب تا امروز توضیح می دهد
- ١٥ :١٢ صدیقی وزیر کشور از منزل دکتر مصدق بیرون آمده و از مردم خواسته متفرق شوند. خبر رسیده که قول داده ظرف بیست و چهار ساعت مسببین کودتا محاکمه شوند.
- ٥٠ :١١ظاهرا مردم جلوی منزل نخست وزیر تجمع کرده و شعارهایی به حمایت از دکتر مصدق داده و خواهان مجازات سریع کودتاچیان شده اند
- ٣٠ :١١ گزارش شده سفرا و نمایندگان خارجی با وزیر خارجه دیدار کرده اند
- ٠٥ :١١ یکی دو اتومبیل با پرچم حزب ایران در سطح شهر دیده شده که با بلندگو مردم را دعوت می کردند برای میتینگ ساعت پنج و نیم به میدان بهارستان بروند
- ٤٠ :١٠ از شهرستان ها خبر می رسد که مردم پس از شنیدن اطلاعیه دولت از رادیو، تجمع هایی در حمایت از دولت برگزار کرده و در جاهایی مغازه ها را بسته اند؛ از جمله در اصفهان، تبریز و اهواز
- ٣٠ :١٠ گزارش شده که مردم به سمت سفارت بریتانیا رفته اند؛ تابلوی خیابان چرچیل را کنده و به داخل سفارت انداخته اند
- ١٥ :١٠ گروه هایی از احزاب چپ هم در میدان فردوسی جمع شده اند.
- ٤٥ :٩ صبح از ساعت ٩، وزرا، جز دکتر فاطمی، به خانه نخست وزیر رفته اند.
- ٢٠ :٩ سرتیپ ریاحی: معاون خود، سرتیپ کیانی را برای سرکشی به باغ شاه فرستادم. به محض ورود از طرف سرهنگ نصیری دستگیر شد. چون خبری نداد یقین کردم حرف های این یکی دو روز صحیح بوده و باید کاری کرد.
- ١٥ :٩ سرتیپ ریاحی در کنفرانس خبری ماجرای شب گذشته را توضیح داد. او گفت "بدون قصد قبلی" از منزل واقع در شمیران به ستاد ارتش رفته بوده
- ۸:۴۰خبر رسیده که گروه‌هایی از مردم بعد از شنیدن اطلاعیه دولت در مورد کودتا در پایتخت تظاهرات کرده‌اند. جمعیت بیشتر در خیابان استانبول و نادری گزارش شده. بعضی مغازه‌ها هم بسته‌اند
- ۸:۰۰سرتیپ ریاحی، رئیس ستاد ارتش، یک ساعت دیگر کنفرانس خبری خواهد داشت
- ۷:۰۰از افسران مطلع گزارش می‌رسد که بازپرسی از کسانی که دیشب بازداشت شده بودند آغاز شده
- ۶:۳۰ظاهرا امینی، کفیل وزارت دربار، در خانه دستگیر شده
- ۶:۱۵رادیو تهران پیامی مکرر مخابره می‌کند به این شرح: هموطنان عزیز توجه فرمائید، توجه فرمائید، در ساعت هفت صبح اطلاعیه دولت به اطلاع عموم خواهد رسید
- ۵:۳۰زیرک‌زاده، حق‌شناس و فاطمی آزاد شدند
- ۴:۱۵خبر رسیده از میدان تجریش که تعدادی سرباز و تانک در آن منطقه مستقر شده‌اند
- ۲:۱۵بین افسران شایع شده که سرهنگ نصیری عامل کودتا بوده و دقایقی پیش در خیابانی نزدیک منزل نخست‌وزیر با چند افسر دیگر بازداشت شده
- ۱:۴۵گزارش تأیید نشده می‌گوید سرهنگ نصیری و چند افسر بازداشت شده‌اند
- ۱:۳۰یک فرد مطلع خبر داده که سرهنگ نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی، به سمت منزل نخست وزیر رفته
- ۰۱:۱۵گزارش مردمی رسیده که یک گردان سرباز مسلح اطراف ایستگاه رادیو مستقر شده‌اند و امنیت آنجا را به عهده گرفته‌اند
- ۰۰:۴۵خبر بازداشت دکتر فاطمی، مهندس حق‌شناس و مهندس زیرک‌زاده صحیح است. ظاهرا هر سه نفر را به سعدآباد برده‌اند.
- ۰۰:۳۰
شایع شده که مهندس زیرک‌زاده و مهندس حق‌شناس، وزیر راه، دستگیر شده‌اند. - ۰۰:۱۵
ظاهرا دکتر حسین فاطمی، وزیر خارجه، دقایقی پیش بازداشت شده. جزئیات بیشتر به‌زودی. - ۲۳:۴۵شایع شده که دقایقی پیش تعدادی سرباز و افسر با یک یا بیشتر تانک به سمت دفتر نخست‌وزیر رفته اند.
- ۲۳:۰۰در محله زعفرانیه حرکت غیرعادی دو دستگاه کامیون ارتشی گزارش شده.
